Ban biên tập trân trọng giới thiệu bài viết của các đồng chí lãnh đạo, các nhà khoa học, các chuyên gia, lãnh đạo Công an các địa phương có kinh nghiệm chuyên sâu về công tác thi hành án hình sự tại cộng đồng. Các tác giả đã công phu nghiên cứu, thu thập thông tin, tài liệu, phân tích, đánh giá, đưa ra những quan điểm, giải pháp xung quanh công tác này. Các bài viết đã phản ánh tương đối toàn diện, đầy đủ các vấn đề của công tác thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn; đánh giá các thuận lợi, khó khăn, những kết quả đạt được, khó khăn, vướng mắc và hạn chế, tồn tại và đề xuất các giải pháp cả về cơ chế pháp lý lẫn trong tổ chức thực hiện để nâng cao hiệu quả công tác thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn, đáp ứng đòi hỏi, yêu cầu của tình hình thực tiễn hiện nay và trong thời gian tới.
Bài 1: Những khó khăn, vướng mắc trong công tác thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn hiện nay
Tác giả: Đại tá Nguyễn Văn Long, Phó Cục trưởng Cục Cảnh sát quản lý tạm giữ, tạm giam và thi hành án hình sự tại cộng đồng.
Luật Thi hành án hình sự năm 2010 quy định thẩm quyền, trình tự, thủ tục thi hành 10 án phạt và 03 biện pháp tư pháp, trong đó có 06 án phạt tại xã, phường, thị trấn, gồm: án treo, cải tạo không giam giữ, cấm cư trú, quản chế, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định, tước một số quyền công dân. Đặc trưng của thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn (sau đây gọi là người chấp hành án) sinh sống tại cộng đồng dân cư, chịu sự quản lý, giám sát, giáo dục của Ủy ban nhân dân cấp xã nơi cư trú, họ được tự do làm việc, học tập theo nguyện vọng cá nhân, chỉ bị hạn chế một số quyền do bản án tuyên phạt (chủ yếu là hạn chế về cư trú) và phải thực hiện các nghĩa vụ quy định của Luật thi hành án hình sự. Do đó, vai trò của cơ quan thi hành án hình sự Công an, UBND cấp xã và sự tham gia của cộng đồng dân cư là yếu tố quyết định tới hiệu quả thi hành án. Thực hiệnLuật thi hành án hình sự, từ tháng 7/2011 đến nay, cơ quan thi hành án hình sự cấp huyện các địa phương đã tiếp nhận 173.927 bản án, quyết định thi hành án của tòa án các cấp để lập hồ sơ thi hành án; có 167.849 người đã chấp hành xong bản án thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn. Công tác thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn hiện nay đã đi vào nề nếp, đảm bảo người chấp hành án đã được quản lý bằng hồ sơ, sổ sách và có cập nhật thông tin thường xuyên; hầu hết người chấp hành án đã hiểu về quyền, nghĩa vụ của mình, tự giác chấp hành, nhiều trường hợp tiến bộ đã được giảm thời hạn chấp hành án (từ năm 2013 đến nay đã có 18.635 người chấp hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn được Tòa án nhân dân cấp huyện quyết định giảm thời hạn chấp hành án). Bên cạnh những kết quả đạt được, còn có những khó khăn, vướng mắc, tồn tại trong công tác thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn hiện nay. Xin được trao đổi như sau:
Thứ nhất, những khó khăn, vướng mắc do một số quy định của Luật thi hành án hình sự không phù hợp với thực tiễn
- Luật thi hành án hình sự quy định việc triệu tập người chấp hành án treo, cải tạo không giam giữ đến trụ sở cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp huyện để làm thủ tục thi hành án và lập hồ sơ thi hành án nhưng không có quy định về thời hạn người chấp hành án phải có mặt tại trụ sở cơ quan thi hành án hình sự công an cấp huyện. Nhiều trường hợp khi được triệu tập, người chấp hành án treo, cải tạo không có mặt tại nơi cư trú hoặc đã thay đổi nơi cư trú mà cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp huyện chưa xác định được hoặc không xác định được nơi cư trú mới. Do đó, việc lập hồ sơ thi hành án gặp vướng măc vì nếu lập hồ sơ thì chưa đảm bảo tài liệu, nếu không lập hồ sơ thì không đúng quy định của Luật Thi hành án hình sự.
- Việc cấp giấy chứng nhận chấp hành xong án phạt chỉ thuận lợi đối với trường hợp người chấp hành án chấp hành đúng nghĩa vụ chấp hành án, tích cực phấn đáu cải tạo tiến bộ. Các trường hợp người chấp hành án cố tình không chấp hành án đúng nghĩa vụ của người chấp hành án như: không đến trình diện cơ quan thi hành án hình sự, UBND cấp xã khi được triệu tập; bỏ đi khỏi nơi cư trú và không khai báo lưu trú, tạm trú; đi khỏi địa phương không có nhận xét của Công an cấp xã nơi đến lưu trú, tạm trú nhưng đến ngày chấp hành xong án phạt , cơ qua thi hành án hình sự Công an cấp huyện vẫn phải cấp giấy chứng nhận chấp hành xong cho họ.
Thứ hai, Những khó khăn, vướng mắc do một số quy định của Luật Thi hành án hình sự chưa được hướng dẫn chi tiếp. Cụ thể là:
- Ủy ban nhân cấp xã chỉ thực sự tổ chức giám sát, giáo dục người chấp hành án khi nhận được hồ sơ của cơ quan thi hành án hình sự Cồn an cấp huyện và khi đóa mới nhận xét về chấp hành án theo định kỳ (theo quy định tại Điều 5 Nghị quyết số 02/2018/NQ-HĐPT ngày 15/5/2018 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn thực hiện Điều 65 của Bộ luật Hình sự về án treo thì thời điểm tính thời gian thử thách bắt đầu từ ngày bản án, quyết định của Tòa án cho hưởng án treo có hiệu lực pháp luật). Do đó, để đảm bảo tính liên tục của quá trình chấp hành án, cần phải có nhận xét về việc chấp hành pháp luật của người chấp hành án trong khoảng thời gian từ thời điểm bắt đầu chấp hành án đến khi nhận được hồ sơ thi hành án (nhất là đối với các trường hợp người chấp hành án được tại ngoại trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử). Tuy nhiên, chưa có hướng dẫn cụ thể để cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp huyện, Ủy ban nhân dân cấp xã dễ thực hiện và đảm bảo quyền lợi cho người chấp hành án.
- Quy định tại điểm đ khoản 2 Điều 92: "Người chấp hành án phạt quản chế đi khỏi nơi quản chế mà không có giấy phép hoặc vi phạm các quy định ghi trong giấy phép nếu không có lý do chính đáng thì thời gian này không được tính vào thời hạn chấp hành án phạt quản chế" chưa được hướng dẫn cụ thể nên không thực hiện được trong thực tế.
- Việc phân công người trực tiếp giám sát, giáo dục người chấp hành án treo, cải tạo không giam giữ gặp khó khăn do chưa có quy định về điều kiện đối với người trực tiếp giám sát; nhiệm vụ của người trực tiếp giám sát, giáo dục (mới chủ yếu quy định là thực hiện việc nhận xét, báo cáo theo định kỳ). Vì vậy, UBND cấp xã gặp lúng túng trong việc phân công, hiệu quả của việc giám sát, giáo dục phải dựa vào tính tự giác, nhiệt tình của người được phân công trực tiếp giám sát, giáo dục trong suốt quá trình thi hành án.
- Việc thi hành án đối với các trường hợp người chấp hành án phải đồng thời chấp hành hai án phạt, trong đó có án phạt tù gặp nhiều khó khăn vì chưua có hướng dẫn về thẩm quyền của chủ thể tổ chức thi hành từng án phạt; hồ sơ theo dõi, quản lý người chấp hành án (lập một hay hai hồ sơ); nhận xét chấp hành án trong thời gian đồng thời chấp hành hai án phạt… Do đó, các cơ quan, đơn vị có trách nhiệm tổ chức thi hành từng án phạt gặp khó khăn, vướng mắc, lúng túng.
- Theo quy định của Luật cư trú (Điều 10) và Luật thi hành án hình sự thì người chấp hành án treo, cấm cư trú, người đang bị quản chế bị hạn chế quyền cư trú nhưng không cấm người chấp hành án chuyển nơi sinh sống theo nhu cầu và nguyện vọng cá nhân. Khi người chấp hành án chuyển nơi sinh sống thì việc tổ chức thi hành án phải do cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp huyện, UBND cấp xã nơi người chấp hành án chuyển đến cư trú thực hiện thì mới có hiệu quả. Tuy nhiên, Luật thi hành án hình sự mới chỉ quy định chuyển nơi chấp hành án đối với các trường hợp án treo (Điều 69) mà không có quy định việc chuyển nơi chấp hành án đối với các trường hợp án cải tạo không giam giữ, cấm cư trú, quản chế, tước một số quyền công dân, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định.
- Trong thực tế, tòa án đã xử và áp dụng án treo đối với người nước ngoài. Mặc dù đã có cơ sở để tổ chức thực hiện (giao cho UBND cấp xã nơi người chấp hành án đăng ký tạm trú) nhưng vẫn cần có hướng dẫn thêm đối với các trường hợp này.
- Theo quy định tại Điều 72 Luật tổ chức chính quyền địa phương thì chính quyền địa phương ở hải đảo có thể tổ chức đơn vị hành chính cấp xã (như huyện đảo Bạch Long Vĩ, huyện đảo Cồn Cỏ…). Tuy nhiên, Luật thi hành án hình sự chỉ giao cho nhiệm vụ giám sát, giáo dục người chấp hành án treo, cải tạo không giam giữ cho UBND cấp xã nơi người chấp hành án cư trú (không giao cho các cơ quan, tổ chức khác). Do đó, việc tổ chức thi hành án treo, cải tạo không giam giữ tại các huyện này gặp khó khăn, vướng mắc, hiện đang phải vận dụng giao cho Công an cấp huyện tổ chức quản lý, giám sát, giáo dục.
- Khi người chấp hành án chết, việc thi hành án phạt đương nhiên kết thúc. Tuy nhiên, chưa quy định giải quyết trường hợp này nhất là về thủ tục, tài liệu, hồ sơ khi người chấp hành án hình sự chết.
- Chế tài xử lý người chấp hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn chưa nghiêm, chưa buộc người chấp hành án phải có ý thức tự giác chấp hành. Nghị định 167/2013/NĐ-CP, ngày 12/11/2013 của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực an ninh, trật tự an toàn xã hội; phòng chống tệ nạn xã hội; phòng cháy và chữa cháy; phòng chống bạo lực gia đình đã có quy định mức phạt đối với các trường hợp vi phạm nghĩa vụ chấp hành án, quy định thẩm quyền xử phạt chung, nhưng chưa có hướng dẫn cụ thể về thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính; mức xư phạt…đối với người chấp hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn vi phạm nghĩa vụ.
Thứ ba, khó khăn, vướng mắc từ chính quá trình tổ chức thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn
- Việc gửi bản án, quyết định thi hành án của một số Tòa án còn chưa kịp thời theo đúng quy định của Luật Thi hành án hình sự.
- Tóa án nhân dân ra bản án, quyết định thi hành án phạt tù cho hưởng án treo đã giao việc giám sát, giáo dục cho cơ quan, tổ chức nơi người chấp hành án làm việc, tuy phù hợp với quy định tại Khoản 2 Điều 60 Bộ luật hình sự nhưng không có cơ sở để tổ chức thi hành vì Luật Thi hành án hình sự chỉ quy định chủ thể giám sát, giáo dục người chấp hành án là UBND cấp xã nơi người chấp hành án cư trú.
- Trong quá trình thi hành án phạt cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định có một số bản án không ghi rõ cấm đảm nhiệm chức vụ gì; cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định nào, do đó quá trình tổ chức thực hiện giữa cơ quan thi hành án và các cơ quan, tổ chức có chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền ra quyết định bổ nhiệm chức vụ, cấp giấy chứng chỉ hành nghề, cấp giấy phép kinh doanh hiểu rất khác nhau, gây khó khăn trong thực hiện.
- Chưa có chương trình, nội dung quản lý, giám sát, giáo dục người chấp hành án tại xã, phường, thị trấn, do đó, cán bộ thi hành án, UBND cấp xã, người được phân công trực tiếp giám sát, giáo dục người chấp hành án không có nghiệp vụ, kỹ năng trong giám sát, giáo dục. Do đó, cần có sự nghiên cứu, đánh giá và xây dựng chương trình quản lý, giám sát, giáo dục người chấp hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn.
Thứ tư, khó khăn do đội ngũ cán bộ làm công tác thi hành án hình sự, điều kiện cơ sở vật chất chưa đảm bảo cho tổ chức thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn.
- Cán bộ làm công tác thi hành án hình sự còn thiếu về số lượng, chưa được đào tạo chuyên sâu. Công an cấp xã có trách nhiệm tham mưu cho UBND cấp xã thực hiện nhiệm vụ quản lý, giám sát, giáo dục người chấp hành án nhưng do phải kiêm nhiệm nhiều nhiệm vụ về bảo đảm an ninh trật tự trên địa bàn nên ít có điều kiện tập trung vào nhiệm vụ thi hành án hình sự, sự hiểu biết, kinh nghiệm và chuyên môn nghiệp vụ thi hành án của lực lượng công an cấp xã còn rất hạn chế.
Chưa có chế độ chính sách cho án bộ thực hiện nhiệm vụ thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn và người được phân công trực tiếp giám sát, giáo dục nên chưa động viên, khuyến khích được tinh thần trách nhiệm, sự nhiệt huyết trong công tác thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn.
- Cơ sở vật chất phục vụ công tác thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn còn rất thiếu thốn; chưa có cơ chế, chính sách quy định cụ thể về huy động các nguồn lực đảm bảo cơ sở vật chất theo Điều 145 của Luật Thi hành án hình sự.
Thứ năm, Cấp ủy, chính quyền các cấp chưa có sự quan tâm đúng mức tới công tác thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn.
Trong thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn thì cấp ủy, chính quyền điak phương, nhất là UBND cấp xã giữ vai trò quyết định. Tuy nhiên, ở nhiều nơi còn chưa nhận thức đày đủ về vị trí, tầm quan trọng và nhiệm vụ thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn nên chưa có sự quan tâm đúng mức, chủ yếu giao cho lực lượng Công an, coi đó là nhiệm vụ của Công an. Do đó, chưa quan tâm chỉ đạo thực hiện đúng quy định, trình tự, thủ tục thi hành án; chưa huy động được các nguồn lực và cộng đồng dân cư vào công tác quản lý, giam sát, giáo dục người chấp hành án hình sự, hiệu quả thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn chưa cao.
Những khó khăn vướng mắc, tồn tại trong thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn trên đòi hỏi phải có biện pháp khắc phục, nâng cao hiệu quả công tác thi hành án hình sự, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ của tình hình mới. Chúng tôi kiến nghị một số giải pháp sau:
Một là, hoàn thiện quy định của pháp luật về thi hành án hình sự, trong đó tập trung vào những vấn đề sau:
-
Sửa đổi, bổ sung Luật Thi hành án hình sự để đảm bảo phù hợp với Hiến pháp năm 2013 và những quy định mới của Bộ luật hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự (sửa đổi, bổ sung) và khắc phục những thiếu sót, bất cập về pháp lý trong quy định của Luật Thi hành án hình sự, đảm bảo nâng cao hiệu lực, hiệu quả thi hành án hình sự đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới. Nội dung chính sửa đổi, bổ sung tập trung vào các quy định về công tác thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn, thi hành biện pháp tư pháp (việc triệu tập người chấp hành án, tính thời hạn chấp hành án, quản lý, giám sát, giáo dục, xử lý vi phạm nghĩa vụ, thay đổi nơi cư trú, bàn giao người có án phạt quản chế…); bổ sung cơ chế quản lý, giám sát, giáo dục người được hoãn, tạm đình chỉ chấp hành án; trình tự, thủ tục, quản lý, giám sát, giáo dục người chấp hành án tù trước thời hạn có điều kiện; đảm bảo thống nhất và chặt chẽ về các thuật ngữ pháp lý (giữa các quy phạm trong Bộ luật Hình sự và quy định của Luật Thi hành án hình sự và các luật có liên quan).
-
Sau khi Quốc hội ban hành Luật Thi hành án hình sự (sửa đổi), cần ban hành các văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn Luật Thi hành án hình sự và các văn bản đề rõ khắc phục những khó khăn, vướng mắc, tồn tại về cơ chế pháp lý trong tổ chức thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn.
Hai là, tăng cường chỉ đạo, nâng cao hiệu quả các hoạt động tổ chức thi hành án hình sự:
-
Tiếp tục triển khai thực hiện tốt Chỉ thị số 16/CT-BCA-C81 ngày 30/12/2016 của Bộ trưởng Bộ Công an về nâng cao hiệu quả công tác thi hành án hình sự và đặc xá trong Công an nhân dân; tăng cường chỉ đạo, hướng dẫn, kiểm tra Công an các đơn vị, địa phương thực hiện nghiêm túc các quy định của pháp luật về thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn.
-
Công an các địa phương cần tăng cường công tác chỉ đạo, hướng dẫn Công an cấp xã tham mưu cho Ủy ban nhân dân cấp xã thực hiện tốt công tác quản lý, giám sát, giáo dục người chấp hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn.
Ba là, phối hợp chặt chẽ với các cơ quan Tòa án, Kiểm sát và đơn vị của lực lượng Công an trong tổ chức thi hành án hình sự.
Cơ quan quản lý thi hành án hình sự Bộ Công an (Cục C11) phối hợp với Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao để thống nhất chỉ đạo ngành Tòa án, Viện kiểm sát ở địa phương thực hiện đúng quy định của pháp luật về thi hành án hình sự nhất là việc gửi bản án, quyết định thi hành án; kịp thời hướng dẫn, tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc trong thi hành án hình sự cho Công an các đơn vị, địa phương.
-
Lực lượng Cảnh sát thi hành án hình sự và hỗ trợ tư pháp Công an các địa phương phối hợp chặt chẽ với Tòa án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân cùng cấp để chủ động trong việc tiếp nhận bản án, quyết định thi hành án; việc xét giảm thời hạn án phạt tù, xét miễn, giảm chấp hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn... và kiểm tra, kiểm sát việc thi hành án hình sự của các đơn vị. Đồng thời, phối hợp chặt chẽ với các đơn vị của lực lượng Công an như Cảnh sát quản lý hành chính, xây dựng phong trào toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc, các đơn vị thuộc lực lượng An ninh để nâng cao hiệu lực quản lý, giám sát, giáo dục người chấp hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn nhất là đối tượng án phạt cấm cư trú, quản chế thuộc diện xâm phạm an ninh quốc gia.
Bốn là, Công an các địa phương cần chủ động trong việc tham mưu cho Ủy ban nhân dân cùng cấp, nhất là cấp ủy, chính quyền cấp xã quan tâm công tác thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn; bố trí kinh phí, trang thiết bị phục vụ công tác thi hành án hình sự và hòa nhập cộng đồng ở địa phương.
Năm là, cần nghiên cứu để đánh giá, xây dựng hệ thống tổ chức cơ quan thi hành án hình sự thống nhất, kiện toàn chức danh các cơ quan thi hành án hình sự Công an nhân dân; xây dựng chương trình, giáo trình đào tạo, bồi dưỡng pháp luật, nghiệp vụ thi hành án hình sự tại xã, phường, thị trấn. Nghiên cứu để xuất quy định chế độ chính sách đặc thù đối với cán bộ, chiến sĩ làm công tác thi hành án hình sự của Công an các địa phương và chế độ người được phân công trực tiếp quản lý, giám sát, giáo dục người chấp hành án. Nghiên cứu, đề xuất đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị kỹ thuật, công cụ hỗ trợ và đảm bảo kinh phí cho công tác thi hành án hình sự của Công an các địa phương.
Thực hiện: Quốc Tuấn - quoctuan24178@gmail.com